Η Σύγχρονη Επιδημία του Στρες
Το στρες είναι ένα διαρκώς αυξανόμενο φαινόμενο στη σύγχρονη κοινωνία. Αν και πολύ συχνά οι έννοιες στρες και άγχος ταυτίζονται, κεντρικός άξονας αυτής της εργασίας είναι το εννοιολογικό πλαίσιο του στρες καθώς εξετάζονται οι διαφορές και οι επιπτώσεις του βραχυπρόθεσμου και μακροχρόνιου στρες, αλλά και τρόποι διαχείρισης αυτών των καταστάσεων.
Το βραχυπρόθεσμο στρες είναι μια προσωρινή αντίδραση σε συγκεκριμένα ερεθίσματα και μπορεί να είναι είτε αρνητικό είτε θετικό για το άτομο, ενώ το μακροχρόνιο στρες αναφέρεται σε μια διαρκή και παρατεταμένη κατάσταση έντονης πίεσης.
Οι επιπτώσεις του στρες είναι πολλαπλές και αφορούν τόσο το σωματικό όσο και το ψυχολογικό επίπεδο. Οι επιπτώσεις στο σώμα σχετίζονται με τις φυσικές αλλοιώσεις του οργανισμού αλλά και την επιβάρυνση του ανοσοποιητικού συστήματος και την καρδιαγγειακή υγεία, ενώ οι επιπτώσεις σε νοητικό και ψυχολογικό επίπεδο μπορεί να οδηγήσουν σε επαγγελματική εξάντληση και μειωμένη απόδοση.
Τέλος, παρουσιάζονται μερικοί από τους πολλούς τρόπου που υπάρχουν για τη διαχείριση του στρες, όπως αυτοί του νοητικού ελέγχου, της αερόβιας άσκησης και της κοινωνικής υποστήριξης.
Ορισμός του Στρες
Το στρες μπορεί να προσεγγιστεί και να οριστεί με τρεις διαφορετικούς τρόπους. Κάποιες έρευνες μελέτησαν το στρες ως ένα ερέθισμα, που μπορεί να θεωρηθεί ως ανεξάρτητη μεταβλητή και που ασκεί ψυχολογική πίεση στο άτομο. Κάποιες άλλες έρευνες, προσδιόρισαν το στρες ως την αντίδραση του ατόμου σε ψυχοπιεστικά ερεθίσματα, δηλαδή ως μια συνέπεια μιας κατάστασης. Τέλος, υπάρχουν και οι έρευνες που συνδυάζουν τις δυο παραπάνω απόψεις και οι οποίες προσεγγίζουν το φαινόμενο του στρες ως μια διεργασία που συνδέεται με την αλληλεπίδραση του ατόμου με στρεσογόνους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Οι αντιδράσεις των ανθρώπων σε αυτές τις επιδράσεις των περιβαλλοντικών παραγόντων είναι διαφορετικές για τον καθένα. Ο βαθμός στρες που βιώνει κάποιο άτομο εξαρτάται από τους προσωπικούς και κοινωνικούς πόρους που διαθέτει, επιτρέποντας του να ανταπεξέρχεται περισσότερο ή λιγότερο στις απαιτήσεις των ψυχοπιεστικών γεγονότων που αντιμετωπίζει (DiMatteo & Leslie, 2002).
Βραχυπρόθεσμό & Μακροπρόθεσμο Στρες
Το στρες μπορεί να διακριθεί σε βραχυχρόνιο (οξύ/acute) και μακροπρόθεσμο (χρόνιο/ chronic). Το βραχυχρόνιο στρες είναι αυτό το οποίο προκαλείται ξαφνικά από ένα μη αναμενόμενο γεγονός όπως μια φυσική καταστροφή, ένα τροχαίο ή ακόμα και από έναν έντονο διαπληκτισμό. Επίσης, υπάρχει και το μακροχρόνιο στρες το οποίο προκύπτει από την ψυχολογική πίεση που ασκεί μια συνεχόμενα στρεσογόνος κατάσταση όπως οι οικονομικές δυσκολίες ή η εργασιακή εξουθένωση (Παναγιωτίδου, 2003).
Διαφορά Στρες και Άγχους
Πολύ συχνά οι όροι στρες και άγχος ταυτίζονται. Μια σύντομη αναφορά που κρίνεται σκόπιμο να γίνει είναι η διαφορά μεταξύ στρες και άγχους. Πιο συγκεκριμένα, το στρες αποτελεί μια αντίδραση που φυσιολογικά συμβαίνει στον οργανισμό προκειμένου να επανέλθει η ισορροπία στο σύστημα, όταν το άτομο βρεθεί αντιμέτωπο με εξωτερικούς ψυχοπιεστικούς παράγοντες (Αδαμίδου, 2015). Αντίθετα, το άγχος αναφέρεται σε με μια αόριστη απειλή και συνδέεται αποκλειστικά με τη ψυχοσυναισθηματική διάθεση του ατόμου, τα αρνητικά δηλαδή συναισθήματα που βιώνει από το αίσθημα αδυναμίας στο να προετοιμαστεί και να δράσει (Μητρούση et al. 2013).
Η παρούσα εργασία θα εστιάσει στο εννοιολογικό πλαίσιο του στρες αν και βιβλιογραφικά δεν φαίνεται να υπάρχει σαφής διάκριση για το πότε εμφανίζεται το στρες και το άγχος.
Διαφορές Βραχυχρόνιου και Χρόνιου Στρες
Τρεις βασικές διαφορές του βραχυχρόνιου και του χρόνιου στρες εντοπίζονται ως προς τη διάρκεια, την αιτία που τα προκαλεί και στις επιπτώσεις που έχει για το άτομο.
Το βραχυχρόνιο στρες ορίζεται ως η κατάσταση όπου το άτομο αντιμετωπίζει στρες για μερικά λεπτά έως λίγες ώρες, ενώ το χρόνιο στρες αναφέρεται στο στρες που διατηρείται για πολλές ώρες καθημερινά για εβδομάδες ή ακόμα και μήνες (Dhabhar, 2018).
Το βραχυχρόνιο στρες, το οποίο αντιμετωπίζουν όλοι οι άνθρωποι στην καθημερινή τους ζωή, είναι μικρής διάρκειας και μπορεί να έχει είτε αρνητική, είτε όμως και θετική επίδραση στο άτομο καθώς μπορεί να το κινητοποιήσει στο να δράσει. Το μακροπρόθεσμο στρες από την άλλη, αναφέρεται σε μια παρατεταμένη δυσφορική κατάσταση που βιώνει το άτομο ως αδιέξοδη, ενώ μπορεί επίσης να πηγάζει από παρελθόντα τραυματικά γεγονότα της ζωής του (Divisha et al., 2021). Όταν στρες είναι χρόνιο είναι περισσότερο πιθανό να καταστεί επιβλαβές για τον οργανισμό.
Επιπτώσεις
Η επίδραση ενός στρεσογόνου ερεθίσματος, το οποίο θα ερμηνευτεί από το άτομο ως απειλητικό θα επιφέρει μια σειρά από επιπτώσεις σε σωματικό και σε ψυχολογικό επίπεδο.
Πιο συγκεκριμένα, η αρχική σωματική αντίδραση του οργανισμού που πυροδοτείται, λέγεται αντίδραση πάλης ή φυγής. Συνεπάγεται μια αυξημένη σωματική διέγερση η οποία ξεκινά με την ενεργοποίηση του υποθαλάμου και της υπόφυσης, εν συνεχεία των επινεφριδίων, τα οποία με τις ορμόνες που απελευθερώνουν, εντείνουν την ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος ενώ μειώνουν τη δραστηριότητα του παρασυμπαθητικού (Schacter et al., 2018). Παρά τη ποικιλομορφία των στρεσογόνων παραγόντων, το παρεμφερές πρότυπο της σωματικής αντίδρασης που παρατηρείται ενώπιών τους, ονομάζεται σύνδρομο γενικής προσαρμογής. Αποτελείται από τρεις φάσεις: α) συναγερμού/εγρήγορσης- αντίστοιχη της αντίδρασης πάλης ή φυγής, β) προσαρμογής/ αντίστασης, γ) εξάντλησης/κατάρρευσης και συνδέεται, όπως ήδη είπαμε, με μια αλληλουχία απελευθέρωσης ορμονών που ξεκινούν από τον υποθάλαμο και επηρεάζουν το σύνολο του οργανισμού, προκειμένου να ανταπεξέλθει στην απειλή (Μπατσικούρα, 2021). Η παραπάνω διαδικασία προκαλεί φυσικές αλλοιώσεις στον οργανισμό και επισπεύδει τη γήρανση των κυττάρων. Όπως είναι αναμενόμενο, η παρατεταμένη έκθεση του οργανισμού σε αυτή την συνθήκη υπερδιέγερσης οξύνει αυτές τις φυσικές αλλοιώσεις. Συμπληρωματικά, αξίζει να αναφερθεί και το γεγονός ότι σε περιόδους μακροπρόθεσμου στρες οι άνθρωποι τείνουν να υιοθετούν συμπεριφορές που δεν προάγουν την σωματική τους υγεία όπως, έλλειψη ύπνου, κατανάλωση αλκοόλ ή/και πρόχειρου φαγητού που αυξάνουν το βάρος, αύξηση καπνίσματος, απουσία σωματικής άσκησης κ.ο.κ. (McEwen, 2017). Όλα τα παραπάνω επιβαρύνουν επιπλέον τον οργανισμό και επηρεάζουν τόσο το ανοσοποιητικό σύστημα όσο και την καρδιαγγειακή υγεία του ατόμου.
Συμπληρωματικά, η μακροχρόνια έκθεση του ατόμου σε απαιτητικές συνθήκες μπορεί να έχει επιπτώσεις και σε ψυχολογικό επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επαγγελματική εξάντληση η οποία οδηγεί το άτομο σε μειωμένη απόδοση και αδιαφορία, ενώ τα συμπτώματα που εμφανίζονται είναι η έντονη κόπωση, ο κυνισμός και η αίσθηση αναποτελεσματικότητας (Schacter et al., 2018).
Τρόποι Διαχείρισης
Οι τρόποι διαχείρισης του στρες αναφέρονται στις ενέργειες που κάνει το άτομο προκειμένου να διαχειριστεί τις ψυχοπιεστικές καταστάσεις με τρόπο που να προάγει τη σωματική και την ψυχολογική του κατάσταση (DiMatteo & Leslie, 2002). Ενδεικτικά, μερικοί τρόποι αντιμετώπισης του στρες σχετίζονται με τη διαχείριση του νου, του σώματος καθώς και με τη συνολική διαχείριση της στρεσογόνου κατάστασης.
Ο νοητικός έλεγχος είναι ένας τρόπος διαχείρισης του νου που αναδεικνύεται ως αποτελεσματικός για την αντιμετώπισης του στρες, καθώς επιτρέπει στο άτομο να αναστρέψει ανεπιθύμητες νοητικές καταστάσεις. Οι στρατηγικές νοητικού ελέγχου περιλαμβάνουν: α) τη διακοπή των σκέψεων, όπου το άτομο καλείται να σταματήσει τη στρεσογόνο σκέψη μόλις αντιληφθεί ότι αυτή γίνεται συνειδητή, β) το γνωστικό περισπασμό, όπου το άτομο καλείται να σκεφτεί κάτι άλλο για να αποσπάσει την προσοχή του από το στρες, και γ) την αποφυγή των σκέψεων, όπου το άτομο προσπαθεί απλώς να μη σκέφτεται ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Κάθε μια από αυτές τις στρατηγικές μπορεί να επιλεγεί ανάλογα με την κατάσταση και τις ανάγκες του ατόμου προκειμένου να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το στρες (DiMatteo & Leslie, 2002).
Η αερόβια άσκηση, σχετίζεται με τη διαχείριση του σώματος και αποτελεί έναν τρόπο αντιμετώπισης του στρες καθώς βελτιώνει τη ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία, μέσω θετικών αλλαγών στο σώμα. Η αερόβια άσκηση αυξάνει την παραγωγή ενδορφίνης, η οποία βελτιώνει τη διάθεση και μειώνει το άγχος. Επίσης, βελτιώνει την καρδιαγγειακή λειτουργία και ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, μειώνοντας την επίδραση του στρες στο σώμα (Μπατσικούρα, 2021).
Τέλος, για την διαχείριση μιας στρεσογόνου κατάστασης, οι διαθέσιμοι πόροι που διαθέτει το άτομο, όπως οι κοινωνικές σχέσεις του, μπορεί να αποδειχθούν ιδιαίτερα σημαντικοί καθώς του παρέχουν υποστήριξη. Η στήριξη από το κοινωνικό περιβάλλον βοηθά το άτομο να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις και γεγονότα που προκαλούν στρες. Αυτή η υποστήριξη μπορεί να χωριστεί σε τρία είδη: υλική, πληροφοριακή και συναισθηματική (DiMatteo & Leslie, 2002).
Βιβλιογραφία
- Αδαμίδου, Κ. (2015). Εργασιακό Άγχος & Αυτοεκτίμηση σε Επαγγελματικούς Χώρους με Έντονο Εργασιακό Στρες [Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας]. Ιδρυματικό Αποθετήριο Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/48765/15728.pdf?sequence=1&isAllowed=y - Dhabhar, F. S. (2018). The Short-Term Stress Response – Mother Nature’s Mechanism for Enhancing Protection and Performance Under Conditions of Threat, Challenge, and Opportunity. National Library of Medicine
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5964013/pdf/nihms957714.pdf - DiMatteo, M. R., & Leslie, R. M. (2002). Healthy Psychology. Allyn & Bacon, A. Pearson Education Company Boston. Αναγνωστόπουλος Φ. & Ποταμιανός Γ. (2006). Εισαγωγή στην Ψυχολογία της Υγείας. Ελληνικά Γράμματα.
- Divisha, K. C., Pratiksha, R. T. & Kumbhlesh, K. R. (2021). Physiological Effects of Acute and Chronic Stress in Human Body. Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry. 2021, Vol. 12 Issue 7, p5182-5192. 11p.
- McEwen, Β. S. (2017). Neurobiological and Systemic Effects of Chronic Stress. Chronic Stress Volume 1: 1–11. DOI: 10.1177/2470547017692328, journals.sagepub.com/home/css Creative Commons license:
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ - Μητρούση, Σ., Τραυλός, Α. , Κούκια, Ε., Ζυγά, Σ. (2013). Θεωρίες Άγχους: Μία Κριτική Ανασκόπηση. Ελληνικό Περιοδικό Νοσηλευτικής Επιστήμης, Τόμος 6, Τεύχος 1, pp. 21- 27.
http://journal-ene.gr/wp-content/uploads/2013/11/theories_agxous_kritiki_anaskopisi.pdf - Μπατσικούρα, Μ. (2021). Διερεύνηση των Βιολογικών και Περιβαλλοντικών Παραγόντων στην Αποτελεσματική Διαχείριση του Άγχους/Στρες [Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου]. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.
https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=50288&lang=el - Παναγιωτίδου, Α. (2003). Η διαχείριση του Στρες στις Σύγχρονες Επιχειρήσεις [Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας]. Google Scholar.
https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/1119/3/PanagiotidouAmaliaMsc2003.pdf - Schacter, D.L., Gilbert, D. T., Wegner. D. M., & Nock M. K. (2018). Εισαγωγή στην Ψυχολογία. Βοσνιάδου Σ. (Επιμ.). Αθήνα: Gutenberg.